Det gamle moderne

Mitt første møte med Arne Nordheim var i Ålesund i 1998. Det nye kulturhuset var nyleg opna, og fasaden utsmykka med partitur frå Stormen, ballettmusikken Nordheim skreiv i 1979, som sørgde for hans internasjonale gjennombrot. Eg var tjue år, hadde pålagt meg sjølv ei slags evig kulturell danningsreise, og hadde blitt nysgjerrig på denne rare, gamle mannen som likte å lage bråkete og uforståeleg musikk. Det var eit lite orkester på den splitter nye scena, berre fire-fem, trur eg, og dei spelte på tradisjonelle orkesterinstrument. Nordheim var til stade, engasjert og glad, og heldt ein introduksjon til stykket. Han spelte av lydband og forklarte korleis han nytta høge frekvensar av kjente lydar, og dermed kunne han skape noko nytt. Det var ei oppleving, noko eg aldri hadde opplevd før. Seriøse musikarar jobba hardt og målretta, drog ukjente lydar ut av instrumenta. Lydband spelte ukjente lydar som eg no visste var basert på noko kjent. Eg hugsar spesielt godt korleis gong-gong-mannen spelte på delar av instrumentet som nok opphavleg ikkje var meint å gje lyd.

Femten år seinare. Onsdag før lunsjtid. Henie Onstad Kunstsenter. Utstillinga Arne Nordheim i kunsten. Ingen -ismer for meg, takk! Eg har no vore oppteken av Nordheim i femten år, på ein avventande måte. Eg har rekna med å treffe Nordheim ordentleg etterkvart, eller rettare sagt, eg har venta på at Nordheim skal treffe meg etterkvart. Eg går inn og kjøper billett. Eg har alltid vore glad i sjølve bygget Henie Onstad Kunstsenter ligger i. Eg elskar slik 1960-tals funkis-arkitektur. Den runde trappa ned til dei gamle plakatane. Korleis senteret er eit museum over seg sjølv er med på å forsterke dette gamle moderne. Toaletta. Det einaste eg ikkje har brydd meg om, er premierommet til is-divaen. Eg har ikkje eingong  vore der. Den fine disken. No er det altså Nordheim som skal fylle museet si avdeling for periode-utstillingar. Mi nye store Nordheim-oppleving står for tur.  Eg er barnsleg spent, men er klar over at det kan bli ganske «interessant», slik kunstutstillingar ofte er. Utstillinga startar med ein modell av Ode til lyset,den nær tjue meter høge skulpturen av Arnold Haukeland, som Nordheim har laga ei stereofonisk musikkbeskriving til, spelt av ved hjelp av 26 høgtalarar. Musikken forandrar seg heile tida, let seg påverke av  lyset. Når det er heilt mørkt teier tårnet. Det første store rommet er via til denne modellen og musikken. Snodig, å gjenskape ein skulptur med musikk slik.

Eg går ned trappa til hovudrommet. Veggane er dekte av skjermar, grafiske kunstverk, tekstplakatar. Midt på golvet står ein installasjon av slike klassiske, grå telefonar alle hadde for 30−40 år sidan. Alle røra har kvar sin tone, og når ein løftar eitt opp til eit øre, og eit anna til det andre, kan ein lage sin eigen kombinasjon. Nordheim har laga mykje stemningsskapande musikk, for mellom anna Radioteatret og drama i film og fjernsyn. Publikum aksepterer merkeleg, ukjent musikk når den kjem i rett innpakking.

Nordheim var ein mann for samtida, som laga kunst som varer inn i framtida. På ein skjerm visast ein film om tog. Nordheim har så klart laga musikken til ein film om tog. Kva er det med tog i film? Filmmediet ser ut til å elske tog. Tog som noko moderne. Nordheim er moderne. Komponisten Benjamin Britten var moderne fleire tiår før, då han laga musikken til ein tidleg lydfilm. Det var nytt. Det handla om tog. Ein film om post som vert sendt med tog frå London til Skottland, om natta. Eg er så klart ikkje det minste overraska over at Nordheim har laga musikk til ein togfilm. Det skulle berre mangle.

Andre skjermar viser ballettar. Andre meir konvensjonelle filmar. Eg ser på skjermane ikring i lokalet. Dei viser verk han har skrive. Intervju han har gjort. Han har ei mild røyst, og alltid eit vennleg, lunt smil. Han var både ein dyktig komponist og ikkje redd for å bli sett. Ofte er det dei som roper høgast som har minst å fare med. Ikkje Nordheim. Når han uttalte seg om noko, var det med blidt andlet og mild røyst, men innhaldet i det han sa, det ropte. På skjermane utbasunerer han synspunkt om den klisjéfylte populærmusikken, korleis han er sløvande og generelt forferdeleg. Nydeleg. Å framføre ein bodskap slik! Utan sinne, men med engasjement.

Han var flink til å vere til stade i samtida. Samtida var flink til å vise det han dreiv med. Det er nesten rørande å sjå kor grundig ­­­­ Fjernsynet ­ med stor f ‒ den gong det berre var éin fjernsynskanal ‒ introduserer moderne, eksperimentell musikk for folk i dei tusen heimane. Ikkje minst der Rikskringkastinga på ein skjerm fortel om verket Solar Plexus. Dette var ein godhjarta hemn, etter at revyartisten Elisabeth Grannemann på direktesendt fjernsyn hadde framført samtidsmusikk-parodi-songen Arne,der ho mellom anna knuste ein tallerken som musikalsk effekt. Motverket til Nordheim var skrive for å vere ei avantgardistisk pop-låt. Rett og slett ei sinnssjukt feit låt. Og eit utruleg stilig mediastunt.

Korleis kan 40−50 år gamle musikalske verk halde fram med å vere moderne? Eg ser gamle opptak med diverse orkester. Somme av musikantane ser ut til å vere født medan Noreg enno var i union med Sverige. Dei held på instrumenta sine, klare, og ser veldig seriøse ut med konsentrerte blikk bak tidsriktige briller. Så byrjar dei brått å spele, dei speler verk som i dag høyrest ville ut. Er vi meir eller mindre moderne i dag enn før? Kva er dette moderne? Mykje som er moderne vert fort tidstypisk for ein epoke, og dermed gamaldags. Desse verka høyrest nye ut også i dag, vil dei då for alltid vere moderne?

Henie Onstad Kunstsenter driv med  gjenskaping. Verdsutstillinga i 1970 gjekk føre seg i Osaka i Japan. Museet har prøvd å føre oss tilbake til der og då. Dei bruker avisutklipp med reportasjar derfrå. Fjernsynsreportasje. Arkitektteikningar av bygget. Dei opphavelege fotografia er trykt på silkestoff og  hengt på skrå opp i taket, slik det var den gong.  Fotografia ser heilt nye ut. Rot i fjøra. Springflo på Bryggen i Bergen. Daud fisk. Motiv som skulle vise forureining og menneskeskapt vêrpåverknad. Fotografia ser faktisk heilt nye ut. Eg ser nøyare etter. Ein bil med 1960-tals-design avslører når dei vart tekne. Nordheim laga musikk til den skandinaviske paviljongen. Det skandinaviske bidraget vart dels utskjelt, dels oversett. Bortsett frå det skandinaviske smørgåsbordet, kan eg lese, det var overmåte populært.

Solitaire, Nordheim sitt verk med lys og lyd, er oppattført i eit stort rom. Eg går inn i rommet like etter at verket har byrja, det går om att og om att, med korte pausar imellom. Eg famlar meg innover i mørkret, sett meg på ein stol på bakarste rad ved midtgangen, eg ser nesten ingenting. Lydar, tonar lever rundt ikring i rommet. Eg sprett med eitt i stolen, eit spetakkel rett over meg får meg til å fare saman som eit vilt dyr. Over meg heng metallskrammel som ristar, og eg må slåss mot instinktet om å springe unna, eg veit det ikkje vil rase ned. Ei stor, raud sol kjem opp på veggen, eit nikk til soloppgangens land? Ein person kjem inn, set seg. Eg vert litt brydd, eg må dele denne opplevinga med ein framand. Lydar. Høge og lave. Nære og fjerne. Lys. Svakt og lite. Sterkt og stort.  Det ender brått.

Etter at eg har vore gjennom alt utstillinga har å by på av Arne Nordheim, er eg sliten, mett av inntrykk og intens publikumsverksemd. Eg går for å sjå på dei andre utstillingane. Eit Merzbau av Kurt Schwitters står utstilt. Første gongen eg såg det, var eg frå meg, sjølv om det berre var ein kopi. No er eg meir avmålt. Eg traskar gjennom ein installasjon, les knapt kva som står om han. Får denne kjensla eg ofte får av installasjonar innan segmentet som vert kalla moderne kunst, at det er eit stykke pretensiøst dilldall. Så ser eg ein skjerm der som tek merksemda mi. Det står eit notat på skjermen om at der visast Stephan O’Malley sitt tingingsverk frå nokre år tilbake. Eg var der og såg det, og vart livredd. Eg har aldri vore så redd av musikk som vert framført, eller musikk i det heile. Eg har alltid sidan ville oppleve dette verket på nytt. Eg sett på meg hovudtelefonane og byrjar sjå. Fire mørke skuggar står med kvar sitt instrument og lagar lyd. Ufatteleg keisamt. Eg ser berre nokre få sekund. Stadig får eg påminningar om at dokumentering sjeldan kan nyttast som gjenskaping. Korleis kan det ha vore på utstillinga i Osaka i 1970? Hadde eg likt denne gjenskapinga om eg hadde vore der den gongen?

DVD-utgjevinga eg tok med heim, er eit stykke tidsdokument av edelt merke. Han består av to NRK-framsyningar med Nordheim-verk, syna saman med grafiske verk, nøye introdusert av ein alvorleg programleiar og ein fantete Nordheim. Det følgjer også med ein verkeleg god portrett-dokumentarfilm, der vi følgjer Nordheim ein periode på tidleg 1970-tal. Filmen har ei form som kler innhaldet godt, og det vert særleg artig når Nordheim nemner Sergei Eisenstein – den sovjetrussiske filmregissøren som er kjent for å ha tilført filmredigering stor utvikling på 1920-talet ­– og vi seinare ser familien Nordheim i leik med mellom anna drake og boxer, med eit lydspor som padre familias Arne nett har omtala som grotesk. I ein annan sekvens slår det meg igjen at eksperimentell musikk vert godteke som filmmusikk, men ikkje som konsertmusikk. I ein annan sekvens ser vi Nordheim gå rundt i noko som ser ut til å vere eit vulkanlandskap, men vi høyrer ikkje lyden av dette. Vi høyrer lyden av nifs Nordheim-musikk, saman med røysta til Nordheim som fortel om lydane han lyttar etter på forskjellige stader. Med musikken vert det med ein gong eit plott i desse uskyldege filmopptaka av komponisten på inspirasjonstur: musikken gjer at eg les ein filmfiksjon inn i desse bileta.

Slik eg hugsa Nordheim frå den gongen i 1998, er slik han er på filmklippa eg ser ikring på kunstsenteret. Blid. Ivrig. Engasjert. Motiverande. Nysgjerrig. Barnleg. Formidlande. Vittig. Ein klovn for eit upopulært, vanskeleg kulturuttrykk. Eit blidt andlet for sprø musikk, ein festleg ambassadør for pling-plong. Ein sjeldan kombinasjon av fagleg talent, barnets utforskartrong og pedagogisk evne til å dele på engasjementet. Slik vart konteksten tydeleg, og vi som publikum kunne tre inn i verka med ope sinn. Innanfor veggane med notane sine på, spelte Nordheim av klipp han hadde nytta som utgangspunkt for verka sine, og fortalde korleis han jobba med å trekke ut sekvensar frå opptak i verka sine. Då vart det ei glede å høyre på, når eg kjente framgangsmåten. Det er mange som driv og dreiv med det same som Nordheim, men dei står i ein stor skuggedal. Også etter sin død står Nordheim på pallen sin. Ingen har utfordra trona, ikkje eingong komponistar som kunne vore barnebarna hans, har gått ut i det offentlege lyset. Dei har det vel godt med å komponere i det skjulte og framføre for dei få, men det gagnar kunstforma lite, når ein ikkje talar utanfor kyrkjelyden. Det krev sin mann eller kvinne å ta ei slik rolle, å vere det utskjelte og mislikte sitt andlet ut. Nordheim held fram å vere det for den såkalla samtidsmusikken. Slik Jan Erik Vold er det for den moderne lyrikken. Slik Kjartan Slettemark var det for den framføringsbaserte kunsten. Wam og Vennerød var ein periode gallionsfigurar for den utprøvande, engasjerte og «viktige» filmen, men det heldt ikkje høg nok kunstnarisk standard til å tåle tidas tann. Kven skal ta over trona til Nordheim? Det er mange anerkjente komponistar i dag som jobbar slik som Nordheim, men dei er ikkje synlege.

Nordheim budde i Grotten, Statens æresbustad for fortente kunstnarar. Etter Arnulf Øverland, før Jon Fosse.  Ville Nordheim få bu i Grotten i dag? Han sleit i samtida med å få godkjenning i Noreg, og den unge komponist Nordheim vart i si tid innlagt på sjukehus grunna underernæring, så dårleg sto det til økonomisk. Han vart likevel etterkvart internasjonalt, så nasjonalt, anerkjent, men er også i dag etter sin død kontroversiell. Han vart utnemnt til Riddar av 1. klasse av St. Olavs orden. Mange, også kulturinteresserte som i mine auge burde ha eit ope blikk i Nordheim si retning, omtalar eksperimentell musikk som «sånn Nordheim-greier». Nordheim er ein bås der ein kan putte noko ein ikkje treng bry seg om. Nordheim fekk ein høg posisjon blant «dei fine», men eg får eit visst inntrykk av at han ikkje var heilt nøgd med det. Eg ser på eit klipp frå DVD-en der Nordheim på starten av 1970-talet held eit morosamt, visuelt og auditivt foredrag om korleis han jobbar. Viser lydbølgjene visuelt, forklarer korleis lydane er gjort om. Engasjert, energisk, han mimar mellom anna eit løvebrøl. Akkurat så ivrig og formidlande som eg hugsa han frå eit kvart hundreår seinare i eit nyopna kulturhus. Kanskje ville han helst hatt ein slik opptreden for barn eller ungdom på ein skule?

Eg kjøpte, og har spart på, avisene som skreiv om Nordheim i samband med at han gjekk bort for tre år sidan. Eg plar ikkje bry meg stort om at kjende folk fell frå, men eg vart litt trist då han sa takk for seg. Eg blar i avisene, les i hefta som følgjer med ei CD-samling med Nordheim sine NRK-verk frå 1960-talet. Alle ser ut til å «eige» sin Nordheim. Eg òg. Eg har fornya og forsterka interessa mi for Arne Nordheim, og for første gong i livet har eg ein trong til å sjå ein ballett, tidlegare nemnte Stormen. Danningsreisa mi held fram.

*

*